پارچه قلمکار... یکی از هنر های زیبای اصفهان

[beheshteh]

پارچه قلمکار



نقش های اسلیمی, بته های آبی و قرمز, آیات و اشعار عربی و فارسی بر روی پارچه های سفید, از قدیمی ترین صنایع دستی و چاپ های سنتی در ایران است. هنوز در بازار اصفهان پرده, سفره, رومیزی, روتختی و انواع پارچه های قلمکار طرفداران فراوان دارد.

تاریخچه قلمکاری


سابقه قلمکاری در جهان به سالهای بسیار دور برمی گردد. قدیمی ترین پارچه قلمکاری یافت شده به قرن چهارم پیش از میلاد تعلق دارد. این پارچه در مقبره هفت برادر سکاها کشف شد. نمونه دیگری نیز از همین دوران در گورستانی در مصر به دست آمده است. قدیمترین قالب های کشف شده نیز سنگی هستند که در حفریات نیشابور یافت شده اند.


این هنر از دوره مغولها در ایران مرسوم شده است. در دوره مذکور به منظور جلب نظر خوانین مغول ایرانیان نیز دست به ابتکاراتی زدند که از جمله ابداع نقاشی روی پارچه یا پارچه های قلمکار بود، سپس این صنعت در زمان صفویه گسترش بیشتری پیدا کرد.
به هر صورت عمر پرشکوه این صنعت در زمان صفویه بود و در اواسط عصر قاجاریه بتدریج از رونق آن کاسته شد. در زمان سلطنت شاه عباس کبیر این صنعت رونق بسزایی یافت و بیشتر لباسهای مردانه و زنانه از پارچه های قلمکار تهیه می شد و این پارچه ها در این زمان شهرت فراوان داشته و مورد توجه درباریان بود و از اینرو بیشتر لباس آنان از " قلمکارزر" یا " اکلیلی" تهیه می شد. در آن زمان محلهای مخصوصی برای تهیه لباس درباریان در بازار قیصریه اصفهان وجود داشت وپارچه های قواره ای قلمکارراکه دراصطلاح آن روز "دلگه" نامیده می شدرا از آن محلها به دست می آوردند. در زمان سلطنت رضا شاه با امتیازات خاصی که برای صنعتگران و ارباب حرف به ویژه صنعتگران قلمکار فراهم شد بار دیگر این صنعت رونق گذشته خود را به دست آورد و عده ای از استادکاران بزرگ قدیمی مثل شیخ حریری مشهدی عبدالخالق، حاج محمدرضا و حاج محمد تقی اخوان چیت ساز، برادران بیرجندی و شیخ بهایی و چند تن دیگر شرکت تولید قلمکار را تشکیل دادند.

تفاوت قلمکاری دیروز و امروز


اصفهان هم اكنون بارزترين نقطه‌ي توليد اين صنعت (دستي) در جهان به شمار مي رود. تلاش پیگیر صنعتگران این رشته و استقبالی که از آن شد موجب شد تا بار دیگر حجم تقاضا برای اینگونه پارچه های نقش دار افزایش یابد و چون مقدار تولید و عرضه این محصول محدود بود صنعتگران را به چاره اندیشی و پیدا کردن راه حل جهت عرضه بیشتر باهمان کیفیت هنری واداشت. در این مورد تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر را روی قالب و انتقال قالبهای مذکور روی پارچه دانستند. در گذشته نقش ها با قلم نقاشي بر روي پارچه‌هاي كتاني نقش مي‌بسته، در حالي كه به دليل وقت گيري بيش از اندازه هنرمندان قالب‌هاي چوبي را كه از چوب درخت گلابي ساخته مي‌شوند و طرح هايي را چون اسليمي، ختايي، نقش هاي هندسي، نقش‌هاي شكارگاهي، بازي چوگان، نقش‌هاي تخت جمشيد و ... همراه دارند به كار مي‌گيرند.



قالبها ی قلمکاری



حساس ترین و ظریف ترین مرحله قلم کاری, ساخت قالب است. قالبهای قلمکار از چوب گلابی ساخته می شود. قالب ساز برای درست کردن قالب, نقش دلخواهش را روی چوب برگردانده و حکاکی را آغاز می کند. برای قالب های بزرگتر چند چوب را با فشار کنار هم می چسبانند و بعد حکاکی را آغاز می کنند. به طور معمول از هر طرح دو تا چهار قالب ساخته می شود. این قالب ها هر یک بخشی از نقش روی پارچه را تشکیل می دهد. به هر مجموعه قالب یک زنجیر می گویند. معروفترین استاد قالب تراش در این رشته مرحوم استاد رحیم بیدادی بود که سالها پیش در گذشت. از استادان دیگر قالب تراش می توان از استاد اسماعیل قالب تراش و استاد مهدی اولیایی نام برد.



مراحل قلمکاری



پس از گزينش پارچه، نخست پارچه را در اندازه‌هاي گوناگون ( روميزي ، روتختي، روبالشي، پرده ، دستمال سفره و ...) برش داده ، آنها را به خانه‌ها مي‌فرستند تا توسط زنان ريشه تابي شود. سپس آنها را مي شويند تا آب برود و كوچك شود، آن گاه به كارگاه مي‌برند و كار هنري بر روي پارچه از اين مرحله آغاز مي‌گردد. رنگ نخستين مشكي است كه از پوست گردو و كتيرا ساخته مي- شود و رنگ زمينه را شامل مي شود. رنگ دوم قرمز مي‌باشد كه از زاج سفيد (نوعي سنگ) و روناس ( نوعي گياه) است و آن را با كتيرا مي جوشانند تا رنگ قرمز به دست‌ آيد. بدين ترتيب رنگ سوم آبي كه از لاجورد و شيره‌ي انگور و كتيرا، رنگ چهارم زرد از پوست انارشيرين و كتيرا ، رنگ سبز از پوست انار شيرين، لاجورد ، شيره‌ي انگور و كتيرا تهيه مي‌گردد.

پس از رنگ مشكي كه شامل طرح مي‌شود شروع به ساخت رنگ‌هاي ديگر از قبيل قرمز، آبي، سبز و زرد تيره مي‌كنند و رنگ‌ها با قالب‌هاي مورد نظر، ويژه‌ي آن رنگ، بر روي پارچه نقش مي‌بندند. پس از پايان رنگ‌آميزي آن ها را به رود فرستاده تا مرحله‌ي صحراكاري انجام شود. در مرحله‌ي صحراكاري، نخست پارچه را در رود مي‌شويند تا رنگ‌هاي اضافي از روي پارچه رفته و تميز شود، سپس چون رنگ قرمز ابتدا صورتي مي‌باشد پارچه‌ها را داخل پاتيل‌هاي بزرگي كه درون آن پوست انار و روناس مي‌باشد، مي‌جوشانند تا رنگ صورتي تبديل به قرمز شود. سپس پارچه‌ها را از درون پاتيل نخست به درون پاتيل دوم كه مخلوط آب سرد و پوست انار مي‌باشد مي‌ريزند تا زمينه‌ي كار كرم شود و زمينه شفاف شود آن گاه پارچه‌ها را در رود مي‌شويند تا رنگ‌هاي اضافي پاك گردد و هيچ گونه ماده‌‌ي اضافي روي پارچه باقي نماند. سپس روي ماسه هاي كنار رود پهن مي‌‌كنند تا بخشكند و آماده‌ي مصرف مي شوند.


نقوش

برخي از نقش‌هاي مهم و قديمي پارچه قلمكار عبارتند از: بُته جقه ، بُته ترمه، دالبر، درهم ريزه، بند اسليم ، حاشيه پهلوي، گلدان ، سراميكي ، حلقه‌اي ، سلطنتي، چهار بُته اميري ، سروي و برخي نقوش حيواني مانند طاووس ، شير و پرنده.